Prometheus en Pandora houden ons een spiegel voor

In mijn jeugd verslond ik alles wat maar enigszins op een mythe of legende leek, van de boeiende verhalen van de oude Grieken tot de spannende ridderlegenden die troubadours vertelden aan de middeleeuwse hoven. Vanwege de mogelijke ontsnapping van het coronavirus uit een Chinees lab moest ik aan de ‘Doos van Pandora’ denken en zo kwam ik ook bij de schepping en onderrichting van de mens door Prometheus terecht. Ik realiseerde me toen dat deze mythes veel elementen bevatten die de mens een spiegel kunnen voorhouden bij de coronacrisis.

Bij de legenden van Prometheus en Pandora gaat het in feite om het Griekse scheppingsverhaal. Dit begint met de opdracht van de Griekse oppergod Zeus aan de halfgoden Prometheus en Epimetheus om de eerste mens in de vorm van een man te maken. De domste van de twee, Epithemeus, vergat daarbij echter deze man enig talent mee te geven. Daarop besloot Prometheus hem het vuur te geven en vaardigheden te leren. Hiervoor haalde de halfgod een brandende fakkel van de Olympus, de hoogste Griekse berg en woonplaats van de Griekse goden. Dat was echter niet de bedoeling, want dat vuur was volgens de goden zelf strikt aan hen voorbehouden. Prometheus leerde de man er echter metaal mee te bewerken en onderwees hem daarnaast ook andere technische vaardigheden. De arrogante en grillige Zeus zag dit als een enorm verraad en strafte zijn vroegere vertrouweling gruwelijk. Hij liet Prometheus aan een rots in de Kaukasus ketenen, waar een adelaar iedere dag zijn lever op kwam vreten. Die lever groeide steeds aan, zodat de roofvogel ook de volgende dag weer verzekerd was van een maaltijd.

Daarnaast besloot Zeus ook de mens te straffen. Hij vroeg de smid en ambachtsman onder de goden, Hephaistos, en de godin van de kunst en handwerklieden, wijsheid en strijd, Athena, om uit water en aarde een vrouw te vormen. Vanuit hun eigen karaktertrekken gaven de Griekse goden deze eerste menselijke vrouw vervolgens goede, maar ook slechte eigenschappen. Zo kreeg ze van Athena intelligentie, talent en manieren. Aphrodite schonk haar bevalligheid en schoonheid. Hermes, de heraut van de goden en beschermer van reizigers, dieven en kooplieden, gaf haar de spraak, maar ook het vermogen tot liegen en verleiding en een bedrieglijk karakter. Dit samen leidde bij haar tot een eigenschap die tot dan toe onbekend was bij andere stervelingen, namelijk nieuwsgierigheid. Hermes noemde haar Pandora (‘met alle gaven’) en bracht haar naar Epimetheus, de niet erg slimme broer van Prometheus.

Prometheus, die toen blijkbaar nog niet aan de rots geketend was (of een dagje vrij had), waarschuwde Epimetheus om dit cadeau van de goden niet aan te nemen. Deze weigerde echter naar deze wijze raad te luisteren en nam Pandora tot vrouw. Dit was het moment voor Zeus om zijn wraak op de mensheid in gang te zetten. Hij schonk het kersverse paar een ‘huwelijkscadeau’ in de vorm van een ‘pithos’, met daarin verborgen alle mogelijke plagen. Zolang deze aardewerk voorraadpot dicht bleef, konden die de mensheid niet treffen. Vaak is trouwens sprake van de ‘Doos van Pandora’, maar dat hebben we te danken aan een foutieve vertaling uit de renaissance (iedereen maakt wel eens een fout, zelfs Erasmus).

Pandora was te nieuwsgierig en verwijderde het deksel van de pithos. Daaruit ontsnapten vervolgens alle rampen, ziekten, pijn, tegenslagen en andere vormen van ellende die je maar kunt bedenken. Zo kwam aan het tot dan toe zorgeloze bestaan van de mens een einde. Pandora deed nog wel snel het deksel dicht, waardoor de ‘hoop’ in de pithos achterbleef. Daardoor kunnen mensen bij de hevigste rampen alleen nog hopen dat het goed komt. Een meer duistere uitleg is echter dat de mensen uiteindelijk ook steeds niet krijgen waar ze op hopen of zelfs dat de hoop een vergiftigd geschenk is. Door te hopen kunnen mensen niet accepteren wat zich in het hier en nu afspeelt.

Een eerste les die je uit deze scheppingscyclus kunt trekken, is dat ondanks alle technische vermogens van de mens (de gift van Prometheus), een simpele, maar onvoorspelbare menselijke ‘zwakte’ (Pandora’s nieuwsgierigheid) de hele menselijke machinerie kan ontwrichten. Denk aan de mogelijkheid dat het COVID-19-virus uit een Chinees lab is ontsnapt, waar men iets te nieuwsgierig en iets te slordig onderzoek deed naar zoönose, de overdracht van infectieziekten van dier naar mens. Het zou ook opgaan voor het verhaal (of misschien wel de mythe) dat het virus zich vanaf een markt voor levende dieren verspreidde, waar (te) nieuwsgierige Chinezen exotische dieren kochten. Na een van deze beide ‘scheppingsverhalen’ volgde een periode van ruim een maand waarin de Chinezen de nieuwe ziekte terug in de doofpot probeerden te stoppen. Tijdens en na deze periode verspreidde het virus zich echter snel buiten China. De belangrijkste oorzaak daarvan was dat mensen onder andere gedreven door nieuwsgierigheid steeds meer en steeds verder reizen.

De verspreiding van het coronavirus blijkt net als na het openen van de doos door Pandora (pithos klinkt niet zo mooi, daar had Erasmus ook weer gelijk in) ook een einde te zijn van het min of meer zorgeloze bestaan van veel mensen. Ik besef nu meer dan ooit hoe gemakkelijk ons bestaan eigenlijk is als je het afzet tegen dat van onze voorouders. Veel meer dan wij, hadden zij te maken met ziekte-uitbraken (pest, tbc, pokken, mazelen en nog veel meer uit de doos van Pandora) die hen voortdurend met hun kwetsbaarheid en sterfelijkheid confronteerden. Het was voor hen een gegeven, terwijl wij er niet goed meer mee om kunnen gaan.

Dan is er nog de overeenkomst met de hoogmoedige en bovendien voortdurend konkelende en kissebissende goden op de Olympus met hun monopolie op het gebruik van vuur en techniek. Met alle welvaart en technische innovaties zijn we ons als de arrogante, naar onsterfelijkheid strevende heersers over de natuur gaan gedragen. En zo worden we nu keihard met onze neus op de feiten gedrukt dat we geen goden zijn en dat we afhankelijk zijn van die natuur. Ook met gekissebis en gekonkel doen we overigens ons best om zoveel mogelijk op die Griekse goden te lijken.

Verder speelt in het verhaal van Pandora de god Hermes een negatieve rol. Deze god was onder andere verbonden met de handel en het reizen. De oude Grieken hebben de coronacrisis natuurlijk niet voorspeld, maar laten nou net deze twee elementen een essentiële rol hebben gespeeld bij de verspreiding van het coronavirus. En zo bevatten de verhalen van Prometheus en Pandora nog wel meer elementen die de huidige lawine aan gebeurtenissen enigszins in een verband kunnen plaatsen.

Hoe het uiteindelijk met Pandora afliep, is niet helemaal duidelijk. Volgens sommige legenden kreeg ze later met Epimetheus een dochter. Ondanks alle ellende die er uit de pithos kwam, kon ze haar leven blijkbaar gewoon voortzetten. Dat is misschien een geruststellend besef, hoewel het dan wel te hopen is dat dat leven weer wat minder benauwend en beperkt wordt dan het de afgelopen tijd vaak is geweest. Na vele kwellingen kwam het met Prometheus uiteindelijk nog goed. De held Herakles schoot zijn kwelgeest de adelaar met een pijl uit de lucht en bevrijdde Prometheus van zijn ketenen. Blijkbaar is er, zoals nu vaak ook heel mooi blijkt, uiteindelijk ouderwets heldendom nodig om technisch vernuft weer op gang te krijgen.